مقدمه: فراتر از موضوع اصلی دعوا
ورود به فرایند قضایی، چه برای احقاق حق و چه برای دفاع، هزینه‌هایی را به طرفین تحمیل می‌کند که این هزینه‌ها، مفهوم حقوقی مهمی تحت عنوان «خسارت ناشی از دادرسی» را شکل می‌دهند. این خسارات، هزینه‌هایی هستند که از لحظه تنظیم دادخواست تا اجرای حکم به وجود می‌آیند. قانون‌گذار ایران، با درک این واقعیت و با الهام از مبانی فقهی، اصلی بنیادین را بنا نهاده است: هیچ ضرری نباید بدون جبران باقی بماند و این شامل جبران هزینه‌های دادرسی نیز می‌شود. در مؤسسه حقوقی زعفری، ما با تکیه بر دانش و تجربه وکلای خود، این مفهوم را برای مراجعین گرامی به‌صورت شفاف و کاربردی تشریح می‌کنیم.
مقاله حاضر، با تلفیق شش منبع تحلیلی، آکادمیک و کاربردی، به بررسی عمیق مفهوم خسارت ناشی از دادرسی می‌پردازد. هدف ما ارائه یک راهنمای کامل است که از مبانی نظری آغاز شده، به تشریح دقیق مواد قانونی پرداخته و در نهایت با تحلیل رویه قضایی، به جنبه کاربردی مطالبه این خسارات عینیت می‌بخشد.
مؤسسه حقوقی زعفری با ایجاد شبکه‌ای از بهترین وکلای حرفه‌ای در سراسر کشور، آمادگی دارد نسبت به ارائه مشاوره حضوری، غیرحضوری، آنلاین و نیز قبول وکالت در خصوص تمامی دعاوی حقوقی و کیفری اقدام نماید.
بخش اول: مبانی نظری و فقهی؛ ریشه‌های حق
حق مطالبه خسارت ناشی از دادرسی یک تأسیس صرفاً قانونی نیست، بلکه ریشه در اصول محکم فقه اسلامی دارد که لزوم جبران خسارت را یک اصل مسلم می‌دانند. یک وکیل حقوقی متبحر، با استناد به همین قواعد فقهی، می‌تواند بنیان‌های دفاع یا دادخواست موکل خود را مستحکم سازد.
1. قاعده لاضرر: این قاعده که ضرر زدن به دیگران را نفی می‌کند، سنگ بنای مسئولیت مدنی است. بر اساس این قاعده، اگر شخصی که متعهد بر انجام امری هست در راستای انجام تعهد اقدام نکند و در مقابل طرف مقابل هیچ ترتیباتی برای انجام تکلیف از جمله پرداخت بدهی ، انجام تعهد و … امتناع ورزد یا اینکه با طرح دعوای واهی موجب تحمیل هزینه به دیگری شود، مکلف به جبران خسارت وارده خواهد بود.
2. قاعده تسبیب: این قاعده بیان می‌دارد که هرکس سبب ورود ضرر شود، ملزم به جبران خسارت و رفع ضرر می باشد یعنی اینکه ضامن است. شخصی که با کوتاهی و عدم انجام وظیفه قانونی در راستای احقاق حق طرف مقابل مسبب ورود ضرر به دیگری شود ، و دیگری را وادار به پرداخت هزینه‌هایی مانند حق‌الوکاله می‌کند، «سبب» ورود ضرر شده و لذا ضامن جبران این هزینه‌ها است در بیان ساده باید گفت که : اگر این کوتاهی و اقدام شخص متعهد نبود فرد اینچنین متحمل پرداخت هزینه ها نبود.
3. قاعده غرور: اگر خواهان با علم به ناحق بودن خود، خوانده را وارد یک فرایند دفاعی پرهزینه کند، بر اساس این قاعده، مسئول جبران هزینه‌های تحمیل شده خواهد بود که به دلیل این فریب به خوانده وارد شده است.
این مبانی نشان می‌دهد که حق دادخواهی مطلق نبوده و سوءاستفاده از آن، خود منشأ مسئولیت و تکلیف به جبران هزینه‌های دادرسی می‌شود.
بخش دوم: چارچوب قانونی؛ مواد کلیدی قانون آیین دادرسی مدنی
قانون آیین دادرسی مدنی، مقررات اصلی مربوط به خسارت ناشی از دادرسی را تدوین کرده است.
ماده ۵۱۵: ستون اصلی مطالبه خسارت
این ماده، شالوده اصلی حق مطالبه خسارات دادرسی را بیان می‌کند:
«ماده ۵۱۵ ق.آ.د. م: «خواهان حق دارد ضمن تقدیم دادخواست یا در اثنای دادرسی و یا به طور مستقل، جبران خسارات ناشی از دادرسی یا تأخیر انجام تعهد… را که به علت تقصیر خوانده به او وارد شده… مطالبه نماید. خوانده نیز می‌تواند خساراتی را که عمداً از طرف خواهان با علم به غیرمحق بودن در دادرسی به او وارد شده از خواهان مطالبه نماید…» که در این راستا خواهان می بایست با اقدام آگاهانه و تدبیر به موقع خویش از جمله درخواست تامین دعوای واهی ، جبران خسارات را برای خودش مورد مطالبه قرار دهد.
* شرط مطالبه برای خواهان: خواهان تنها در صورتی می‌تواند خسارت ناشی از دادرسی را مطالبه کند که در دعوای اصلی پیروز شود.
* شرط مطالبه برای خوانده: خوانده برای مطالبه خسارت ناشی از دادرسی باید اثبات کند که خواهان «عمداً و با علم به غیرمحق بودن» اقامه دعوا کرده است. وکیل تهران تصریح می‌کند که اثبات عمد و علم به غیرمحق بودن خواهان، کلید موفقیت خوانده در مطالبه خسارت است.
ماده ۵۱۹: مصادیق خسارات قابل مطالبه
این ماده مصادیق خسارت ناشی از دادرسی را مشخص می‌کند:
«ماده ۵۱۹ ق.آ.د. م: «خسارات دادرسی عبارت است از هزینه دادرسی و حق‌الوکاله وکیل و هزینه‌های دیگری که به طور مستقیم مربوط به دادرسی و برای اثبات دعوا یا دفاع لازم بوده است…» مثلا ، هزینه ارجاع امر به کارشناسی و ..
ماده ۵۰۲: تعریف هزینه دادرسی
این ماده جزئیات «هزینه دادرسی»، به‌عنوان یکی از اجزای اصلی خسارت ناشی از دادرسی، را روشن می‌کند.
مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از کادری متخصص در تمام زمینه‌های حقوقی، کیفری، ثبتی، ملکی و خانواده و مجازات رابطه نامشروع می‌تواند در تمام مراجع قضایی همراه و همیار شما باشد.
بخش سوم: ارکان مسئولیت مدنی در مطالبه خسارت دادرسی
برای موفقیت در دعوای مطالبه خسارت ناشی از دادرسی، باید سه رکن مسئولیت مدنی اثبات شود:
1. وجود ضرر (Existence of Damage): مدعی باید با ارائه اسناد مالی، اثبات کند که ضرر و زیان مادی به او وارد شده است.
2. فعل زیان‌بار (Wrongful Act): این فعل برای خوانده، طرح دعوای واهی از سوی خواهان است که منجر به تحمیل هزینه‌های دادرسی شده است.
3. رابطه سببیت (Causation): چالش‌برانگیزترین رکن؛ باید اثبات شود که ضرر وارده، مستقیماً ناشی از همان فعل زیان‌بار بوده است. وکیل پاکدشت اضافه می‌کند که این بخش، یعنی اثبات رابطه مستقیم بین دعوای واهی و ضرر وارده، معمولاً پیچیده‌ترین قسمت پرونده است.
در یک کلام باید تصریح کرد که هر ضرری قابل جبران نیست یعنی موجب مسئولیت مدنی نیست بلکه با احراز شراطی جبران آن ضرر مورد بررسی قرار می گیرد از جمله :
- ضرر باید به وجد آمده و باقی باشد یعنی قبلا به طرق دیگر جبران نشده باشد.
- ضرر باید مبنای مشروع و قانونی داشته باشد.
- 3- ضرر باید مستقیم و بلاواسطه باشد.
- 4- ضضرر باید مسلم باشد نه احتمالی.
- ضرر باید شخصی باشد.
- ضرر باید در نتیجه لطمه ای که به حق شخص یا نفع مشروع او وارد شده بوجود آمده باشد. و …
بخش چهارم: انواع خسارات قابل مطالبه و نکات خاص
* حق‌الوکاله وکیل: یکی از اصلی‌ترین اجزای خسارت ناشی از دادرسی موضوع پرداخت حق الوکاله وکیل است که دادگاه مبلغ آن را بر اساس تعرفه قانونی محاسبه می‌کند.
* خسارت تأخیر تأدیه: در دعاوی پولی، این خسارت نیز بخشی از خسارات قابل مطالبه محسوب می‌شود. البته توجه داشته باشیم که باید قبلا مطالبه حق انجام شده باشد یعنی از تاریخ مطالبه و عدم اقدام طرف مقابل تاخیر تادیه ملاک عمل است به جز موارد خاص مانند مباحث چک که مبنای تاخیر تادیه از تاریخ سررسید محاسبه می شود.
* خسارت ناشی از تأمین خواسته: بهترین وکیل پایه یک دادگستری تهران در این باره می‌گوید اگر خواهان اقدام به توقیف اموال خوانده نماید و در نهایت دعوای او رد شود، خوانده می‌تواند خسارات ناشی از توقیف مال خود را به‌عنوان بخشی از خسارت ناشی از دادرسی مطالبه کند. به جز موارد مصرح در قانون که شامل اسناد تجاری و اسناد رسمی و … که تامین خواسته بدون سپردن خسارت احتمالی انجام می شود.
* خسارت ایام بازداشت: در موارد کیفری، اگر شکایت واهی منجر به بازداشت فردی شود، او می‌تواند پس از اثبات بی‌گناهی، خسارات خود را از طریق کمیسیون های مصرح در قانون آیین دادرسی کیفری مطالبه نماید.
بخش پنجم: نحوه و زمان مطالبه خسارت؛ راهنمای عملی
سه روش اصلی برای مطالبه خسارت ناشی از دادرسی وجود دارد:
1. ضمن دادخواست اصلی: خواهان در دادخواست اصلی، علاوه بر خواسته اصلی، مطالبه این خسارات را نیز قید می‌کند.
2. در جریان دادرسی: با تقدیم لایحه، مطالبه خسارات دادرسی به پرونده اضافه می‌شود.که در اغلب موارد وکیل حاذق پرونده این موضوع را با تقدیم درخواست تامین خواسته مورد طرح قرار می دهد.
3. طرح دعوای مستقل: پس از اتمام دعوای اصلی، طرف پیروز می‌تواند با استناد به رأی قطعی، دادخواست جدیدی صرفاً برای مطالبه هزینه‌های پرونده قبلی ثبت کند. وکیل ورامین و قرچک بررسی می‌کند که انتخاب هر یک از این روش‌ها به استراتژی کلی پرونده و شرایط خاص موکل بستگی دارد.
بخش ششم: نکات کلیدی، استثنائات و رویه قضایی
* استثنای سازش: اگر دعوا با سازش خاتمه یابد، مطالبه هزینه‌های دادرسی موضوعیت ندارد، زیرا این خسارت نتیجه پیروزی در منازعه است، نه توافق مگر اینکه در سازش نامه تنظیمی ، طرفین به خسارات دادرسی نیز اشاره نموده باشند و مورد توافق قرار گرفته باشد .
* بار اثبات سنگین برای خوانده: وکیل گرمسار خاطرنشان می‌سازد که اثبات سوءنیت خواهان برای خوانده بسیار دشوار است و دادگاه‌ها در پذیرش ادعای خسارت از سوی خوانده، بسیار محتاط عمل می‌کنند.
* تأثیر قرارهای شکلی (درس بزرگ یک رأی واقعی): تجربه وکیل دلیجان و خمین نشان می‌دهد که در یک پرونده واقعی، دعوای مطالبه خسارت که توسط خوانده یک پرونده سابق مطرح شده بود، با این استدلال رد شد که چون پرونده اول با «قرار عدم استماع دعوی» (قرار شکلی) مختومه شده و دادگاه وارد ماهیت نشده، «واهی بودن دعوا» و در نتیجه رابطه سببیت برای ورود خسارت، احراز نشده است.
* جنبه کیفری دعوای واهی: طرح دعوای کذب می‌تواند وصف کیفری «افترا» داشته باشد و متضرر می‌تواند ضرر و زیان خود را در دادگاه کیفری مطالبه کند.
با مشورت‌گرفتن از وکلای مجرب مؤسسه حقوقی زعفری از جمله در موضوع جرم افشای اطلاعات خصوصی با خیال آسوده به مراجع قضایی بروید.
با ما تماس بگیرید: ۰۲۱۳۶۰۳۴۰۳۱
بخش هفتم: نمونه کاربردی دادخواست مطالبه خسارت توسط خوانده
برای عینیت بخشیدن به مباحث، در اینجا یک نمونه دادخواست فرضی برای خوانده‌ای که قصد مطالبه خسارات دادرسی را دارد، ارائه می‌شود:
خواهان: آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خوانده پرونده اصلی]، به نشانی: […]
خوانده: آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خواهان پرونده اصلی]، به نشانی: […]
وکیل خواهان: [در صورت وجود]
خواسته:
۱. مطالبه خسارت ناشی از دادرسی (ناشی از طرح دعوای واهی توسط خوانده در پرونده سابق) به مبلغ […] ریال شامل:
الف) هزینه دادرسی و حق‌الوکاله وکیل در پرونده کلاسه […]
ب) هزینه کارشناسی در پرونده کلاسه […]
۲. مطالبه کلیه خسارات قانونی و هزینه دادرسی این پرونده.
دلایل و منضمات:
۱. کپی مصدق دادنامه قطعی شماره […] مورخ […] صادره از شعبه […] که به‌موجب آن دعوای خوانده رد شده است. و همین پرونده در قسمت دلایل دادخواست تحت عنوان پرونده استنادی مورد اشاره قرار می گیرد.
۲. کپی مصدق فیش‌های واریزی و قرارداد حق‌الوکاله.
شرح دادخواست:
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی
با سلام و احترام؛
اینجانب، [نام خواهان]، به استحضار می‌رساند خوانده محترم در تاریخ […] دعوایی واهی به خواسته […] علیه اینجانب تحت کلاسه پرونده […] مطرح نمودند درحالی‌که از عدم حقانیت خود کاملاً مطلع بودند. اقدام عامدانه ایشان در طرح دعوای مذکور، موجب تحمیل خسارات مستقیم به اینجانب گردید. نهایتاً دعوای ایشان طی دادنامه قطعی شماره […] رد گردید.
لذا باتوجه‌به اینکه فعل زیان‌بار خوانده موجب ورود خسارت به اینجانب شده است، مستند به مواد ۱۹۸، ۵۱۵ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، صدور حکم به محکومیت خوانده به پرداخت مبلغ خسارت دادرسی به شرح ستون خواسته، مورد استدعاست.
با تشکر و تجدید احترام
[امضا]
جمع‌بندی
مفهوم خسارت ناشی از دادرسی، ابزاری حقوقی برای برقراری تعادل میان «حق دادخواهی» و «مسئولیت ناشی از سوءاستفاده از آن» است. و دقیقا در همین راستا قاضی دادگاه با رعایت اصل تناظر و برقراری جلسات دفاع مراتب رعایت حقوق طرفین پرونده را معمول می دارد قانون‌گذار با به‌رسمیت‌شناختن حق جبران هزینه‌ها برای طرف پیروز، به دنبال تحقق عدالت و جلوگیری از طرح دعاوی ایذایی است. بااین‌حال، شروط دقیق قانونی و رویه محتاطانه دادگاه‌ها، به‌ویژه در مورد ادعای خوانده، نشان می‌دهد که مطالبه موفقیت‌آمیز این قبیل خسارات نیازمند ارائه دلایل و مستندات قوی و اثبات کامل ارکان مسئولیت مدنی است. درک دقیق این جزئیات که همواره موردتأکید وکلای متخصص مؤسسه حقوقی زعفری است، کلید موفقیت در این مسیر خواهد بود.
نویسنده: معصومه ولی زاده، کارشناس ارشد حقوق خصوصی،وکیل دادگستری
قبل از ورود به هر دعوای حقوقی حتما با وکیل حقوقی متخصص مشورت کنید و بدون ارزیابی ادله و مدارک وارد دعوا نشوید. موضوعات حقوقی بسیار تخصصی و پیچیده است و یک اشتباه کوچک می تواند خسارت های زیادی را متوجه شما کند.
مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از مجموعه ای از وکلای حرفه ای دادگستری آماده ارائه مشاوره بیشتر درباره این موضوع به شما است.
