یکی از مفاهیمی که در جامعه امروز مورد توجه قرار می‌گیرد نگهداری و تربیت فرزندان است؛ در حقیقت حضانت فرزند، حق و در عین حال تکلیفی است که بر عهده والدین قرار دارد. در این مقاله قصد داریم با بیان مفهوم و ماهیت حضانت فرزندان به جنبه‌های مختلف آن بپردازیم.
حضانت چیست؟
کلمه حضانت در لغت به معنای «نگاهداشتن» است و در اصطلاح به معنای «سرپرستی فرزند، مواظبت و مراقبت از او و تنظیم روابط او با دیگران» می‌باشد. بنابراین حضانت بیشتر ناظر بر حمایت جسمی از کودک است هرچند که حمایت روحی و اخلاقی طفل نیز در این نهاد حقوقی مورد توجه می‌باشد.
براساس ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی که به جنبه های معنوی و اخلاقی حضانت اشاره می‌کند: هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت او قرار دارد، تربیت اخلاقی کودک در معرض خطر باشد، دادگاه می‌تواند هر تصمیمی را که درباره حضانت کودک مقتضی بداند اتخاذ کند.
حضانت فرزند
از موضوعات بسیار مهمی که در حوزه خانواده مطرح می شود؛ بحث نگهداری و تربیت فرزندان یا همان حضانت است و در زندگی مشترک، پدر و مادر این امر را با مساعدت یکدیگر انجام می‌دهند.
در حالت جدایی والدین از یکدیگر به دلیل اختلافات خانوادگی یا طلاق، قانون مواردی را به جهت حفظ مصالح و حقوق فرزند پیش‌بینی نموده است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
حضانت فرزند پسر
یکی از اختلافات متداول میان پدر و مادر سن حضانت فرزندان می‌باشد که قانون به آن اشاره کرده است.
نکته‌ای که در اینجا باید به آن توجه نمود این است که حضانت فرزند پسر در سنین مختلف، متفاوت از یکدیگر بوده و به طور کلی می‌توان آن را به سه بازه زمانی از زمان نوزادی تا سن هفت سالگی، از سن هفت سالگی تا سن پانزده سالگی و پس از سن پانزده سالگی تقسیم بندی کرد. با این توضیح که به جهت اهمیت نگهداری و شکل گیری شخصیت فرزندان از دوره نوزادی تا سن هفت سالگی، حضانت فرزند پسر برعهده مادر است؛ مگر مواردی که قانون سلب حضانت از مادر را پیش‌بینی کرده است.
باید به این نکته نیز اشاره کرد که پرداخت نفقه و هزینه های نگهداری و مراقبت از فرزند پسری که تا سن هفت سالگی با مادر زندگی می‌کند بر عهده پدر می‌باشد.
طبق قانون بعد از رسیدن فرزند پسر به سن هفت سالگی، حضانت از مادر گرفته و به پدر داده می‌شود. پدر پس از آن مسئولیت حضانت فرزند پسر خود را تا سن پانزده سالگی که سن بلوغ او نیز هست بر عهده دارد. در این حالت مادر نیز حق ملاقات فرزند پسر خود را دارد و کسی نمی تواند از این حق ممانعت کند.
پس از آنکه فرزند پسر به سن پانزده سالگی رسید، در این حالت خود فرزند باید انتخاب کند که می‌خواهد با کدام یک از والدین خود زندگی کند. در واقع به جهت بلوغ و رشد فکری فرزند پسر این موضوع ضروری است که خود درباره برخی مسائل تصمیم بگیرد.
حضانت فرزند دختر
همانطور که بیان شد حضانت به معنای مراقبت و نگهداری از فرزند است و ناظر بر حمایت فیزیکی و اخلاقی کودک می‌باشد.
یکی از مسائل مهم در حقوق خانواده، مسئله حفظ و نگهداری فرزندان است که از آن در قانون به حضانت تعبیر می‌شود؛ حضانت هم بحث روحی و روانی کودکان را شامل می‌شود و هم بحث جسمانی آن ها را. در زمانی که بین زن و مردی علقه زوجیت حاصل می‌شود؛ ایشان موظفند نسبت به تربیت کودکان اهتمام لازم را به عمل بیاورند.
حضانت فرزند دختر را می‌توان در سنین مختلف از یکدیگر تفکیک نمود. براساس ماده ۱۱۶۹ اصلاحی قانون مدنی: برای حضانت و نگهداری کودکی که والدین او جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. در توضیح این ماده می‌توان گفت که حضانت فرزند دختر از زمان نوزادی تا سن هفت سالگی با مادر و از سن هفت سالگی تا سن نه سالگی که همان سن بلوغ در دختران است با پدر می‌باشد. همچنین پس از رسیدن کودک به بلوغ شرعی موضوع حضانت منتفی بوده و فرزند دختری که به سن بلوغ رسیده است می‌تواند با هر یک از والدین یا اجداد خود که بخواهد زندگی کند.
نکته دیگر اینکه براساس ماده ۴۰ قانون حمایت از خانواده: هر کس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت کودک خودداری کند یا مانع اجرای آن بشود و یا از استرداد کودک امتناع ورزد، حسب تقاضای ذی نفع و به دستور دادگاه صادر کننده رای نخستین تا زمان اجرای حکم بازداشت می‌شود.
ممانعت از ملاقات فرزند
طبق قانون زمانی که حضانت فرزند بر عهده یکی از والدین است، طرف مقابل حق ملاقات فرزند را دارد. در این حالت شخصی که حضانت فرزند را بر عهده دارد نمی‌تواند طرف مقابل را از حق ملاقات فرزند محروم کند و همچنین تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوط به آن در صورت اختلاف میان والدین با دادگاه است. در صورت ممانعت از ملاقات فرزند توسط شخصی که حضانت فرزند را بر عهده دارد، شخصی که دارای حق ملاقات است می‌تواند سلب حضانت طرف مقابل را از دادگاه درخواست نماید. علاوه بر آن ضمانت اجرای کیفری نیز برای چنین فردی پیش‌بینی شده است.
بر اساس ماده ۴۱ قانون حمایت از خانواده هرگاه دادگاه تشخیص دهد توافقات راجع به ملاقات، حضانت، نگهداری و سایر امور مربوط به طفل برخلاف مصلحت اوست یا در صورتی که مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند و یا مانع ملاقات طفل تحت حضانت با اشخاص ذی‌حق شود، می‌تواند در خصوص اموری از قبیل واگذاری امر حضانت به دیگری یا تعیین شخص ناظر با پیش‌بینی حدود نظارت وی با رعایت مصلحت طفل تصمیم مقتضی اتخاذ کند.
همچنین با توجه به ماده ۵۴ قانون حمایت از خانواده هرگاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع ملاقات طفل با اشخاص ذی‌حق شود، برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت و در صورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور محکوم می‌شود.
مصلحت فرزند در حضانت
مهمترین موضوع در حضانت، رعایت مصلحت و غبطه فرزندان است. بنابراین اگر هریک از والدین که حضانت فرزند را عهده دارند در صورتی که به وظایف خود نسبت به کودک به درستی عمل نکنند و موجب آسیب جسمانی و روانی به وی گردند؛ دادگاه می‌تواند با تشخیص این موضوع حضانت فرزند را از هریک از پدر یا مادر سلب نموده و به شخصی که صلاحیت نگهداری و تربیت کودک را دارد واگذار کند.
مصلحت فرزند در حضانت در قانون حمایت از خانواده نیز به طور صریح اعلام و در ماده ۴۵ به این موضوع اشاره شده است.
رعایت غبطه و مصلحت کودکان و نوجوانان در کلیه تصمیمات دادگاه‌ها و مقامات اجرائی الزامی است.
انتقال حضانت فرزند
در خصوص حضانت فرزندان باید به این نکته اشاره نمود که اساسا حضانت حق است یا یک تکلیف قانونی؟
با نگاهی به مقررات مربوط به حضانت، پاسخ این سوال روشن می‌شود؛ بر اساس قانون حضانت فرزندان هم حق و هم تکلیف والدین است. با این توضیح که پدر و مادر موظفند از فرزند نگهداری و او را به درستی تربیت کنند. لیکن گاهی در صورت اختلاف میان والدین ممکن است تربیت و مراقبت از فرزند با خطر مواجه شود. بر این اساس، پدر و مادر می‌توانند با توافق یکدیگر حق حضانت خود را به طرف دیگر انتقال دهند. اصولا انتقال حق حضانت به اشخاص دیگر امکان پذیر نخواهد بود و حتی در صورت فوت پدر یا مادر این حق به سایر ورثه انتقال نمی‌یابد.
بنابراین حق حضانت تنها در صورتی که پدر و مادر جدا ازهم زندگی می کنند با توافق یکدیگر می‌توانند میان خود این حق را به طرف دیگر که این حق را ندارد انتقال دهند ولو اینکه در مقابل آن امتیازی را از هم بگیرند.
ازدواج مادر و حضانت
سوالی که گاهی اوقات مطرح می‌شود آن است که ازدواج مجدد مادر چه تاثیری بر حضانت او بر فرزند می‌گذارد و اساسا قانون در این شرایط چه ضمانت اجرایی را برای مصلحت فرزند پیش‌بینی کرده است؟
برای پاسخ به این سوال باید به این نکته توجه داشت که در صورت ازدواج مجدد مادر به جهت به خطر افتادن تربیت و نگهداری فرزندان و رعایت نشدن مصلحت و غبطه آنان حق حضانت از وی سلب می‌شود و دیگر نمی‌تواند به این حضانت ادامه دهد. لیکن در صورت فوت پدر، اگر حتی مادر ازدواج مجدد نیز نماید، همچنان حضانت فرزند بر عهده مادر خواهد بود. بر همین اساس ماده ۱۱۷۱ قانونی مدنی بیان می‌دارد: در صورت فوت یکی از والدین حضانت فرزند با آنکه زنده است خواهد بود، هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد.
شرایط گرفتن حضانت فرزند توسط مادر
منظور از شرایط حضانت، شرایطی است که باید در شخصی که نگهداری کودک به او واگذار می‌شود وجود داشته باشد. شکی در این موضوع نیست که حضانت فرزند را باید به شخصی واگذار کرد که توانایی و شایستگی لازم را برای انجام این کار داشته باشد.
الف) طبق ماده اصلاحی ۱۱۷۳ قانون مدنی: هر گاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می‌تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضایی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:
۱- اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار.
۲- اشتهار به فساد اخلاق و فحشا.
۳- ابتلا به بیماری‌های روانی با تشخیص پزشکی قانونی.
۴- سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدی‌گری و قاچاق.
۵- تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
ب) قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۵۳ نیز شرایطی را برای حضانت فرزند در نظر گرفته است؛ چنانکه در ماده ۱۲ این قانون مقرر می‌دارد: در کلیه مواردی که گواهی عدم امکان سازش صادر می‌شود دادگاه ترتیب نگاهداری اطفال و میزان نفقه ایام عده را با توجه به وضع اخلاقی و مالی طرفین و مصلحت اطفال معین می‌کند و اگر قرار شود فرزندان نزد مادر یا شخص دیگری بمانند ترتیب نگاهداری و میزان هزینه آنان را مشخص می‌نماید.
پ) هرگاه پدر یا مادری که حضانت فرزند به او واگذار شده است فوت کند، حضانت ساقط می‌شود و نگهداری فرزند با شخصی که زنده است خواهد بود.
ت) در صورت جنون پدر یا مادری که فرزند تحت حضانت او قرار دارد، حضانت ساقط می‌شود و نگهداری از فرزند با دیگری خواهد بود. ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی نیز در این خصوص می‌گوید: اگر مادر در مدتی که حضانت فرزند با اوست به جنون مبتلا شود، حق حضانت با پدر خواهد بود.
ث) کسی که نگهداری فرزند به او واگذار می‌شود باید عاقل باشد.
ج) کسی که حضانت فرزند را برعهده دارد باید توانایی انجام آن را داشته باشد. طبق ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی، اگر در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی کسی که حضانت فرزند را بر عهده دارد سلامت جسمانی یا تربیت اخلاقی فرزند به خطر بیفتد، دادگاه می‌تواند حضانت را به شخص دیگری واگذار کند.
چ) مادر تا زمانی دارای حق حضانت است که ازدواج مجدد نکرده باشد و ازدواج مادر با شخصی غیر از پدر طفل، مانع حضانت است، زیرا امکان دارد مادر پس از ازدواج مجدد نتواند آنطور که باید، از فرزند خود نگهداری کند.
ح) هرگاه مادر یا پدر که حق حضانت را بر عهده دارند به یک بیماری واگیردار مثل سل، حصبه و سیفلیس دچار شود که بیم سرایت آن و ضرر برای فرزند وجود داشته باشد؛ حق حضانت در این موارد نیز ساقط می‌شود.
در مورد بقای حق حضانت فرزندان وجود شرایط فوق ضروری است، چنانکه قانونگذار در ماده ۱۱۷۵ قانون مدنی می‌گوید: طفل را نمی‌توان از پدر و یا مادری که حضانت با اوست گرفت مگر در صورت وجود علت قانونی که همان نبودن شرایط لازم برای نگهداری و تربیت فرزندان می‌باشد.
نویسنده: محمدصادق محمدی ارجمند، دانشجوی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد
قبل از ورود به هر دعوای حقوقی حتما با وکیل متخصص مشورت کنید و بدون ارزیابی ادله و مدارک وارد دعوا نشوید. موضوعات حقوقی بسیار تخصصی و پیچیده است و یک اشتباه کوچک می تواند خسارت های زیادی را متوجه شما کند.
مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از مجموعه ای از وکلای حرفه ای دادگستری آماده ارائه مشاوره بیشتر درباره این موضوع به شما است.
