وقتی یک برگه قضایی به دست ما می‌رسد، کلماتی مانند «حکم»، «قرار» یا «دادنامه» می‌توانند گیج‌کننده و حتی نگران‌کننده باشند. این اصطلاحات صرفاً واژه‌هایی تخصصی نیستند، بلکه هر کدام بار حقوقی متفاوتی دارند و مسیر پرونده شما را مشخص می‌کنند. یک وکیل حقوقی حرفه‌ای همواره تأکید می‌کند که شناخت انواع تصمیمات دادگاه برای هر شهروندی که با یک پرونده قضایی درگیر است، حیاتی است؛ زیرا درک این مفاهیم به شما کمک می‌کند تا بدانید در کجای مسیر دادرسی قرار دارید، چه حقوقی دارید و قدم بعدی شما چه باید باشد.
در این راهنمای جامع که توسط مؤسسه حقوقی زعفری تهیه شده است، به بررسی کامل انواع تصمیمات دادگاه می‌پردازیم. به زبانی ساده اما دقیق، توضیح می‌دهیم که رأی، حکم و قرار چه هستند و چه تفاوت‌های کلیدی با یکدیگر دارند و شما را با مهم‌ترین نمونه‌های آن‌ها در دعاوی حقوقی و کیفری آشنا می‌کنیم.
مؤسسه حقوقی زعفری با ایجاد شبکه‌ای از بهترین وکلای حرفه‌ای در سراسر کشور، آمادگی دارد نسبت به ارائه مشاوره حضوری، غیرحضوری، آنلاین و نیز قبول وکالت در خصوص تمامی دعاوی حقوقی و کیفری اقدام نماید.
سنگ بنای دادرسی: تفکیک رأی، حکم و قرار
هر تصمیمی که قاضی در یک پرونده می‌گیرد، در یک چارچوب قانونی مشخص قرار دارد. بر اساس ماده ۲۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، به تمام تصمیمات دادگاه، چه در ماهیت دعوا و چه در مسائل شکلی، «رأی» گفته می‌شود. رأی یک مفهوم کلی است که دو فرزند اصلی دارد: حکم و قرار. شناخت این سه مفهوم، اولین گام برای درک انواع تصمیمات دادگاه است.
رأی (Vote): تعریف کلی
رأی، همان تصمیم مکتوبی است که دادگاه در پایان بررسی یک پرونده یا در جریان آن صادر می‌کند. این یک عنوان کلی است که هم شامل حکم می‌شود و هم شامل قرار.
حکم (Judgment/Verdict): تصمیم در ماهیت دعوا
حکم، آن بخش از رأی دادگاه است که به طور مستقیم به اصل و ماهیت اختلاف رسیدگی کرده و تکلیف نهایی آن را مشخص می‌کند. وقتی دادگاه تشخیص می‌دهد که خواهان در ادعای خود حق دارد یا خیر (مثلاً در یک دعوای طلب، حکم به پرداخت یا عدم پرداخت بدهی می‌دهد)، در واقع «حکم» صادر کرده است. ویژگی اصلی حکم، قاطع بودن آن نسبت به ماهیت دعواست و قاضی پس از صدور آن نمی‌تواند نظر خود را تغییر دهد.
قرار (Order): تصمیمات شکلی و مقدماتی
قرار، نوع دیگری از رأی است که معمولاً به ماهیت و اصل دعوا وارد نمی‌شود، بلکه به مسائل شکلی، اداری یا مقدماتی پرونده می‌پردازد. برای مثال، وقتی دادگاه برای روشن‌شدن یک موضوع فنی، پرونده را به یک کارشناس ارجاع می‌دهد، «قرار کارشناسی» صادر می‌کند. این تصمیم، دعوا را تمام نمی‌کند، بلکه آن را برای صدور حکم نهایی آماده می‌کند.
مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از کادری متخصص در تمام زمینه‌های حقوقی، کیفری، ثبتی، ملکی، خانواده و حضانت فرزند می‌تواند در تمام مراجع قضایی همراه و همیار شما باشد.
جدول مقایسه‌ای: مهم‌ترین تفاوت‌های حکم و قرار
برای درک بهتر، تفاوت‌های کلیدی این دو نوع از انواع تصمیمات دادگاه را در جدول زیر ببینید:
| ویژگی | حکم | قرار |
| ارتباط با ماهیت دعوا | در ماهیت دعوا صادر می‌شود و آن را فیصله می‌دهد. | معمولاً در ماهیت دعوا وارد نمی‌شود. |
| قاطعیت دعوا | قاطع دعوا است (پرونده را در آن مرحله تمام می‌کند). | می‌تواند قاطع دعوا باشد (مثل قرار رد دعوی) یا نباشد (مثل قرار کارشناسی). |
| اعتبار امر مختومه | دارد (نمی‌توان همان دعوا را دوباره مطرح کرد). | اصولاً ندارد (مگر در موارد خاص). |
| قابلیت فرجام‌خواهی | اصولاً قابل فرجام‌خواهی است. | اصولاً قابل فرجام‌خواهی نیست (مگر موارد استثنا). |
| امکان عدول قاضی | قاضی نمی‌تواند از حکم خود عدول کند. | قاضی می‌تواند از قرارهای مقدماتی خود عدول کند. |
احکام دادگاه: وقتی قاضی تکلیف نهایی را مشخص می‌کند
احکام، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین انواع تصمیمات دادگاه، سرنوشت نهایی دعوا را رقم می‌زنند. آن‌ها نیز بر اساس شرایط مختلف، به دسته‌های گوناگونی تقسیم می‌شوند:
* حکم حضوری و غیابی: اگر خوانده (شخصی که علیه او شکایت شده) در هیچ‌یک از جلسات دادگاه حاضر نشود و لایحه دفاعی نیز ارسال نکند، حکم صادر شده «غیابی» است. دراین‌خصوص، وکیل پاکدشت تصریح می‌کند که بزرگ‌ترین مزیت حکم غیابی برای محکوم، امکان «واخواهی» (اعتراض در همان دادگاه صادرکننده حکم) است. در غیر این صورت، حکم «حضوری» محسوب می‌شود.
* حکم قطعی و غیرقطعی: حکمی است که در مهلت قانونی می‌توان به آن اعتراض کرد (از طریق تجدیدنظر یا واخواهی). پس از پایان مهلت اعتراض یا پس از رسیدگی در مرحله تجدیدنظر، حکم «قطعی» و لازم‌الاجرا می‌شود.
* حکم اعلامی و تأسیسی: حکم اعلامی، یک وضعیت حقوقی موجود را تأیید و اعلام می‌کند؛ مانند حکم «احراز مالکیت». اما حکم تأسیسی، یک وضعیت حقوقی جدید به وجود می‌آورد؛ مانند «حکم طلاق» که رابطه زوجیت را پایان می‌دهد.
دنیای پیچیده قرارها در دعاوی حقوقی
همان‌طور که دیدید، دامنه قرارها بسیار گسترده است. تنوع قرارها، نشان‌دهنده پیچیدگی انواع تصمیمات دادگاه در فرآیند دادرسی است. در امور حقوقی، قرارها را می‌توان به چند دسته اصلی تقسیم کرد:
دسته اول: قرارهای مقدماتی یا اعدادی
این قرارها پرونده را برای صدور حکم آماده می‌کنند و قاضی می‌تواند از آن‌ها برگردد. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
* قرار ارجاع به کارشناسی: برای کسب نظر تخصصی در موضوعات فنی.
* قرار تحقیق و معاینه محلی: برای بررسی مستقیم محل وقوع اختلاف یا شنیدن شهادت گواهان محلی.
* قرار اتیان سوگند: زمانی که سرنوشت دعوا به قسم‌خوردن یکی از طرفین بستگی دارد.
* قرار تأمین خواسته: به گفته بهترین وکیل پایه یک دادگستری تهران، این قرار یکی از مهم‌ترین ابزارها برای خواهان است که می‌تواند قبل از صدور حکم، اموال خوانده را توقیف کند تا در صورت پیروزی در دعوا، وصول طلبش تضمین شود.
دسته دوم: قرارهای نهایی
این قرارها پرونده را در همان مرحله خاتمه می‌دهند، اما برخلاف حکم، وارد ماهیت دعوا نشده‌اند.
* قرار رد یا ابطال دادخواست: اگر دادخواست اولیه ناقص باشد یا شرایط قانونی را نداشته باشد، توسط دفتر دادگاه یا خود قاضی رد یا باطل می‌شود. در این حالت، خواهان می‌تواند دوباره دادخواست خود را به‌صورت صحیح تقدیم کند.
* قرار رد دعوی: زمانی صادر می‌شود که دادگاه بدون ورود به ماهیت، تشخیص دهد که دعوا به دلایل قانونی مانند عدم اهلیت خواهان یا عدم توجه به خوانده، قابل‌رسیدگی نیست. طرح مجدد دعوا در این حالت نیز ممکن است.
* قرار سقوط دعوی: این قرار به معنای ازبین‌رفتن همیشگی حق طرح آن دعواست. مثلاً اگر خواهان پس از پایان دادرسی دعوای خود را پس بگیرد یا طرفین با هم سازش کنند، قرار سقوط دعوی صادر می‌شود و نمی‌توان همان دعوا را با همان جهات دوباره مطرح کرد.
* قرار عدم استماع دعوی: زمانی صادر می‌شود که دعوا از نظر قانونی قابلیت شنیده‌شدن را ندارد. برای مثال، اگر موجر قبل از تمام‌شدن مدت اجاره، دادخواست تخلیه ملک مسکونی را بدهد، دعوای او شنیده نمی‌شود و قرار عدم استماع صادر می‌گردد.
دسته سوم: قرارهای توقیفی و موقتی
این انواع تصمیمات دادگاه روند رسیدگی را متوقف یا کند می‌کنند.
* قرار توقیف دادرسی: در صورت فوت یا دیوانه‌شدن یکی از طرفین دعوا، دادرسی تا زمان مشخص‌شدن جانشین او (مانند ورثه) متوقف می‌شود.
* قرار تأمین دلیل: برای حفظ و مستندسازی دلایلی که ممکن است در آینده از بین بروند، مانند عکس‌برداری از یک خسارت قبل از تعمیر آن.
انواع تصمیمات دادگاه در حوزه کیفری: از تحقیقات تا صدور حکم
دنیای شکایات کیفری نیز قرارهای خاص خود را دارد که سرنوشت پرونده و متهم را تعیین می‌کنند. درک انواع تصمیمات دادگاه در امور کیفری برای شاکی و متهم ضروری است. این قرارها عمدتاً در مرحله تحقیقات مقدماتی در دادسرا صادر می‌شوند.
با مشورت‌گرفتن از وکلای مجرب مؤسسه حقوقی زعفری با خیال آسوده به مراجع قضایی بروید.
با ما تماس بگیرید: ۰۲۱۳۶۰۳۴۰۳۱
قرارهای نهایی دادسرا: تعیین سرنوشت اولیه پرونده
پس از پایان تحقیقات، بازپرس یکی از سه تصمیم زیر را می‌گیرد:
1. قرار منع تعقیب: این قرار زمانی صادر می‌شود که بازپرس به این نتیجه برسد که عمل انجام شده اساساً جرم نیست، یا دلایل کافی برای متهم دانستن فرد وجود ندارد. وکیل تهران توضیح می‌دهد که این قرار به معنای تبرئه شدن فرد در آن مرحله است و شاکی می‌تواند به آن اعتراض کند.
2. قرار موقوفی تعقیب: اگر در حین تحقیقات یکی از موارد قانونی مانند فوت متهم، گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، یا شمول مرور زمان رخ دهد، بازپرس قرار موقوفی تعقیب صادر می‌کند و پرونده برای همیشه در آن مورد بسته می‌شود.
3. قرار مجرمیت: اگر بازپرس به این نتیجه برسد که دلایل کافی برای گناهکار بودن متهم وجود دارد، قرار مجرمیت صادر کرده و با صدور کیفرخواست، پرونده را برای صدور حکم نهایی به دادگاه کیفری ارسال می‌کند.
قرارهای تأمین کیفری: تضمین حضور متهم
وکیل ورامین اضافه می‌کند که برای اطمینان از دسترسی به متهم و حضور او در مراحل مختلف دادرسی، بازپرس یکی از قرارهای تأمین زیر را صادر می‌کند. این مجموعه از قرارها، یکی از حیاتی‌ترین انواع تصمیمات دادگاه در مرحله تحقیقات است:
* التزام به حضور با قول شرف: ساده‌ترین نوع تأمین.
* التزام به حضور با وجه التزام: تعهد مالی متهم برای حضور.
* اخذ کفیل: تعهد یک شخص ثالث (کفیل) به حاضرکردن متهم.
* اخذ وثیقه: سپردن مال (ملک، وجه نقد و…) به‌عنوان ضمانت.
* بازداشت موقت: شدیدترین نوع قرار تأمین که به‌موجب آن متهم تا زمان مشخصی زندانی می‌شود و فقط در جرایم خاص و با شرایط قانونی دقیق قابل‌صدور است.
دادنامه چیست و چه تفاوتی با حکم و قرار دارد؟
در میان این اصطلاحات، ممکن است کلمه «دادنامه» را نیز شنیده باشید. بسیاری دادنامه را با حکم اشتباه می‌گیرند، اما این دو بخشی از فرآیند شناخت انواع تصمیمات دادگاه هستند. دادنامه یک تصمیم جدید نیست؛ بلکه صرفاً برگه رسمی و مکتوبی است که رأی نهایی دادگاه (اعم از حکم یا قرار) بر روی آن نوشته شده و به طرفین ابلاغ می‌شود. دادنامه شامل مشخصات طرفین دعوا، خواسته آن‌ها، دلایل و مستندات دادگاه و در نهایت متن رأی صادر شده است.
نتیجه‌گیری
همان‌طور که دیدیم، دنیای حقوقی پر از اصطلاحات دقیق و تصمیمات متنوع است. انواع تصمیمات دادگاه از حکم گرفته تا ده‌ها نوع قرار مختلف، هرکدام آثار و پیامدهای متفاوتی دارند. حکم، تکلیف نهایی دعوا را در ماهیت مشخص می‌کند، درحالی‌که قرارها بیشتر به مدیریت شکلی و مقدماتی پرونده می‌پردازند. شناخت تفاوت این دو و آشنایی با انواع تصمیمات دادگاه در هر دو حوزه حقوقی و کیفری، به شما قدرت می‌دهد تا مسیر پرونده خود را بهتر درک کرده و حقوق خود را هوشمندانه‌تر پیگیری کنید.
بااین‌حال، پیچیدگی‌های قوانین ایجاب می‌کند که این مقاله را تنها به‌عنوان یک راهنمای اولیه در نظر بگیرید. توصیه اکید می‌شود در مواجهه با هر پرونده قضایی، برای تفسیر دقیق انواع تصمیمات دادگاه و اقدام متناسب، حتماً با یک وکیل متخصص مشورت نمایید. وکلای حرفه‌ای مؤسسه حقوقی زعفری آماده‌اند تا با ارائه مشاوره‌های دقیق، شما را در تفسیر انواع تصمیمات دادگاه و انتخاب بهترین مسیر قانونی یاری کنند.
نویسنده: مهدیه دیلمی ، وکیل پایه یک دادگستری
قبل از ورود به هر دعوای حقوقی حتما با وکیل حقوقی متخصص مشورت کنید و بدون ارزیابی ادله و مدارک وارد دعوا نشوید. موضوعات حقوقی بسیار تخصصی و پیچیده است و یک اشتباه کوچک می‌تواند خسارت های زیادی را متوجه شما کند.
