مرور زمان یکی از مفاهیم مهم در قوانین حقوقی است که به محدودیت زمانی برای طرح دعاوی یا اجرای احکام اشاره دارد. این قاعده باهدف ایجاد ثبات حقوقی و حمایت از امنیت قضایی شکل گرفته است. انواع مرور زمان شامل مرور زمان کیفری، مدنی و اداری است که هر کدام در حوزه خاصی کاربرد دارند و دارای شرایط و آثار متفاوتی هستند. در این مقاله، به بررسی انواع مرور زمان در قوانین حقوقی و تأثیر آن بر حقوق اشخاص پرداخته می‌شود.
مرور زمان چیست؟
مرور زمان یکی از نهادهای حقوقی است که به‌موجب آن، پس از گذشت مدت معینی، حق اقامه دعوا، پیگیری یک ادعا یا اجرای یک حکم از بین می‌رود. وکیل پاکدشت می‌گوید این قاعده به دلایل مختلفی در نظام‌های حقوقی گنجانده شده است که مهم‌ترین آن‌ها حفظ امنیت قضایی، جلوگیری از طرح دعاوی با مدارک قدیمی، کاهش حجم پرونده‌های قضایی و حمایت از افرادی است که برای مدت طولانی در معرض تعقیب قانونی نبوده‌اند.
یکی از دلایل اصلی وجود مرور زمان این است که باگذشت زمان، جمع‌آوری مدارک و شواهد دشوار می‌شود و امکان رسیدگی منصفانه کاهش می‌یابد. وکیل تهران همچنین بیان می‌کند این موضوع باعث تشویق افراد به پیگیری حقوق خود در زمان مناسب می‌شود و از تعلل و سستی در اقامه دعوی جلوگیری می‌کند. وکیل ورامین ادامه می‌دهد پس از انقضای مدت مرور زمان، دادگاه‌ها از رسیدگی به دعوی یا اجرای حکم خودداری می‌کنند.
انواع مرور زمان
مرور زمان یک نهاد حقوقی است که به‌موجب آن، پس از گذشت مدت مشخصی، امکان پیگیری دعاوی یا اجرای احکام از بین می‌رود. وکیل پایه یک دادگستری تهران می‌گوید مرور زمان بر اساس نوع دعوا و شرایط آن به چند دسته تقسیم می‌شود که هر کدام دارای آثار و کاربردهای متفاوتی هستند.
۱ ـ مرور زمان مدنی
مرور زمان مدنی به دعاوی حقوقی مربوط می‌شود و به این معناست که اگر شخصی برای مدت معینی از حق خود استفاده نکند، دیگر امکان طرح دعوا را نخواهد داشت. وکیل قرچک اشاره می‌کند هدف از این نوع مرور زمان، ایجاد ثبات در روابط حقوقی، جلوگیری از طرح دعاوی که مدارک و شواهد آن‌ها باگذشت زمان از بین رفته و همچنین تشویق افراد به پیگیری حقوق خود در زمان مناسب است. وکیل پیشوا می‌گوید به‌عنوان‌مثال، در برخی دعاوی مالی، اگر طلبکار برای مدت طولانی اقدام به مطالبه طلب خود نکند، ممکن است دیگر نتواند آن را از طریق مراجع قضایی مطالبه کند.
۲ ـ مرور زمان کیفری
مرور زمان کیفری مربوط به جرائم و مجازات‌هاست و به معنای آن است که پس از گذشت مدت مشخصی از وقوع جرم یا صدور حکم، امکان تعقیب یا اجرای مجازات از بین می‌رود. وکیل دلیجان ادامه می‌دهد این نوع مرور زمان خود به سه دسته تقسیم می‌شود:
مرور زمان تعقیب: اگر از زمان وقوع جرم تا یک مدت معین، تعقیب متهم صورت نگیرد، مراجع قضایی دیگر حق تعقیب وی را نخواهند داشت. وکیل گلپایگان بیان می‌کند این نوع مرور زمان بیشتر در جرائم سبک و تعزیری مطرح است.
مرور زمان طرح شکایت: در جرایم تعزیری قابل‌گذشت، متضرر از جرم باید ظرف یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم شکایت کند؛ در غیر این صورت، حق شکایت کیفری او ساقط می‌شود. وکیل سلفچگان اشاره می‌کند این مهلت در ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ تعیین شده است.
مرور زمان اجرای حکم: اگر پس از صدور حکم قطعی، اجرای آن در مدت معینی انجام نشود، امکان اجرای آن از بین می‌رود. وکیل محلات می‌گوید این قاعده به این دلیل در نظر گرفته شده که اجرای مجازات پس از گذشت زمان طولانی، ممکن است فاقد اثر اصلاحی باشد و به‌جای اجرای عدالت، باعث ایجاد بی‌ثباتی در جامعه شود.
۳ ـ مرور زمان اداری و مالیاتی
در برخی حوزه‌های حقوقی مانند امور اداری و مالیاتی نیز مرور زمان وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، در حقوق مالیاتی، اگر مأموران مالیاتی در مدت مشخصی اقدام به مطالبه مالیات معوق نکنند، دیگر امکان وصول آن را نخواهند داشت. وکیل خمین همچنین بیان می‌کند در برخی دعاوی کارمندان دولت، اگر شکایت در زمان معین طرح نشود، دیگر قابلیت رسیدگی نخواهد داشت.
مرور زمان در حقوق مدنی
در حقوق مدنی مرور زمان به معنای گذشت مدتی است که پس از آن، امکان طرح دعوا یا مطالبه حق در دادگاه از بین می‌رود. وکیل سمنان می‌گوید در نظام حقوقی ایران، شورای نگهبان در سال ۱۳۶۰ مرور زمان در امور مدنی را مخالف موازین شرعی اعلام کرد؛ بااین‌حال در برخی قوانین خاص، مهلت‌های مشخصی برای طرح دعاوی تعیین شده است.
در قانون تجارت ایران، موارد متعددی به‌مرورزمان اشاره شده است به‌عنوان‌مثال، ماده ۳۱۸ قانون تجارت بیان می‌کند که دعاوی مربوط به برات، سفته و چک که از طرف تجار یا برای امور تجارتی صادر شده، پس از انقضای پنج سال از تاریخ صدور اعتراض‌نامه یا آخرین تعقیب قضایی، در محاکم مسموع نخواهد بود، مگر اینکه در این مدت رسماً اقرار به دین شده باشد که در این صورت، مبدأ مرور زمان از تاریخ اقرار محسوب می‌شود.
در مثالی دیگر طبق ماده ۱۱ قانون صدور چک، دارنده چک موظف است ظرف شش ماه از تاریخ صدور چک، برای وصول آن به بانک مراجعه کند و در صورت عدم پرداخت، ظرف شش ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت، اقدام به طرح شکایت نماید. وکیل قم ادامه می‌دهد عدم رعایت این مهلت‌ها موجب سقوط حق شکایت کیفری می‌شود.
مرور زمان در حقوق کیفری
در حقوق کیفری، اگر پس از گذشت مدت معینی از وقوع جرم یا صدور حکم، اقدامی برای تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات صورت نگیرد، ممکن است پیگیری آن دیگر امکان‌پذیر نباشد. وکیل سلفچگان ادامه می‌دهد این وضعیت که به آن مرور زمان در حقوق کیفری گفته می‌شود، در سه نوع تعقیب، شکایت و مجازات تقسیم‌بندی می‌شود.
قانون‌گذار در مواد ۱۰۵ تا ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی به مقررات مربوط به‌مرورزمان در حقوق کیفری اشاره کرده است. وکیل شریف‌آباد می‌گوید این مواد قانونی به ترتیب به‌مرورزمان تعقیب، مرور زمان طرح شکایت و مرور زمان اجرای مجازات در جرایم تعزیری می‌پردازند.
به‌عنوان‌مثال، ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی بیان می‌کند که در جرایم تعزیری، اگر از تاریخ وقوع جرم یا آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای مواعد مقرر، تعقیب یا صدور حکم قطعی صورت نگیرد، تعقیب موقوف می‌شود. وکیل گرمسار ادامه می‌دهد این مواعد بسته به درجه جرم، از سه تا پانزده سال متغیر است.
همچنین، ماده ۱۰۶ به‌مرورزمان در جرایم تعزیری قابل‌گذشت اشاره دارد و مقرر می‌دارد که اگر متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط می‌شود. وکیل ملکی پاکدشت بیان می‌کند ماده ۱۰۷ نیز به‌مرورزمان اجرای احکام قطعی تعزیری پرداخته و مدت آن را از تاریخ قطعیت حکم، بسته به درجه جرم، بین پنج تا بیست سال تعیین کرده است.
مرور زمان در دعاوی حقوقی
در حقوق ایران، تأخیر در طرح دعاوی حقوقی به‌طورکلی موجب سقوط حق اقامه دعوا نمی‌شود و مقرراتی تحت عنوان مرور زمان در قوانین فعلی وجود ندارد. وکیل حقوقی از یک مؤسسه حقوقی معتبر اشاره می‌کند پس از انقلاب اسلامی، مقررات مرور زمان از قوانین حذف شد، زیرا شورای نگهبان آن را مغایر با موازین شرعی تشخیص داد.
بااین‌حال، در برخی قوانین خاص، مانند اسناد تجاری مهلت‌هایی برای مطالبه حقوق پیش‌بینی‌شده که اگرچه عنوان مرور زمان ندارند، اما از نظر عملی شباهت‌هایی به آن دارند. بهترین وکیل تهران همچنین می‌گوید تأخیر طولانی در طرح دعوا می‌تواند در مواردی باقاعده سوءاستفاده از حق یا اسقاط ضمنی حق مورد بررسی قرار گیرد.
مرور زمان در جرایم
در جرایم تعزیری، اگر پس از گذشت مدت معینی از زمان وقوع جرم، تعقیب یا اجرای مجازات انجام نشود، امکان پیگیری کیفری از بین می‌رود. وکیل شهرری بیان می‌کند این مدت بسته به‌شدت جرم و میزان مجازات متغیر است. وکیل فیروزکوه ادامه می‌دهد بااین‌حال، جرایم حدی، جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، و برخی دیگر از جرایم مهم مشمول مرور زمان نمی‌شوند.
موارد سقوط مرور زمان
در قوانین کیفری ایران مرور زمان در برخی شرایط ساقط شده و اثر آن از بین می‌رود. وکیل شهرقدس بیان می‌کند ازجمله مهم‌ترین موارد سقوط مرور زمان، ارتکاب جرم جدید توسط متهم است که در برخی موارد، موجب آغاز مجدد مهلت مرور زمان می‌شود. وکیل رودهن همچنین می‌گوید اقدامات تعقیبی یا تحقیقی مؤثر از سوی مراجع قضایی می‌تواند موجب قطع مرور زمان و آغاز مجدد آن گردد.
در جرایم قابل‌گذشت، گذشت شاکی خصوصی پیش از اتمام مدت مرور زمان، موجب سقوط آن می‌شود. وکیل شهریار می‌گوید علاوه بر این در جرایمی که مرور زمان شامل آن‌ها می‌شود، اگر محکوم علیه پیش از اتمام مدت دستگیر شود، اجرای مجازات دیگر مشمول مرور زمان نخواهد شد. وکیل بومهن اشاره می‌کند در قانون صدور چک نیز عدم رعایت مهلت‌های درج شده موجب سقوط حق شکایت کیفری می‌شود.
محاسبه مرور زمان
محاسبه مرور زمان بر اساس نوع آن متفاوت است؛ در مرور زمان تعقیب، مدت از زمان وقوع جرم یا آخرین اقدام تعقیبی محاسبه می‌شود. وکیل طلاق اسلامشهر بیان می‌کند در مرور زمان مجازات، زمان از تاریخ قطعیت حکم آغاز می‌شود. وکیل پاکدشت همچنین ادامه می‌دهد انجام اقداماتی مانند تعقیب مؤثر یا صدور حکم، موجب قطع مرور زمان و آغاز مجدد آن خواهد شد.
نویسنده: محمدصادق محمدی ارجمند، کارشناس حقوق
قبل از ورود به هر دعوای حقوقی حتما با وکیل حقوقی متخصص مشورت کنید و بدون ارزیابی ادله و مدارک وارد دعوا نشوید. موضوعات حقوقی بسیار تخصصی و پیچیده است و یک اشتباه کوچک می‌تواند خسارت های زیادی را متوجه شما کند.
مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از مجموعه‌ای از وکلای حرفه‌ای دادگستری آماده ارائه مشاوره بیشتر درباره این موضوع به شما است.
