چه کسانی ارث میبرند

قبل از پاسخ به این سؤال که چه کسانی ارث میبرند توضیح مختصری درباره مفهوم ارث می دهیم. ارث مالی است که بعد از فوت شخص به بازماندگان و وارثان او تعلق می‌گیرد که تقسیم آن بین وراث قواعد و مقرراتی دارد که در قانون مدنی اشاره شده است و بر اساس مقررات قانونی، ارث عبارت است از انتقال قهری حقوق (انتقال مال منقول یا غیر منقول یا مطالبات کسی به دیگری است بدون این که بین آن دو توافقی صورت گرفته باشد) و دارایی متوفی به ورثه است.

آشنایی با مفهوم ارث و بررسی طبقات و درجات ارث

وقتی شخصی فوت می کند از مسائل مهمی که بعداز فوتش مطرح می شود این است که تکلیف اموال شخص متوفی چه می شود؟ وقتی شخصی فوت کند و وراث او بعد از گرفتن گواهی انحصار وراثت آن اموال رو بین خودشان تقسیم کنند؛ به این اموالی که به وراث می رسد ارث می گویند.به عبارتی ارث مالی است که از شخص متوفی باقی مانده و به بازماندگان او می رسد که این انتقال اموال بدون اراده متوفی صورت می گیرد.در فرهنگ معین برای واژه ارث، چند معنا ذکر شده است، از جمله:«میراث بردن، مال و دارایی شخص متوفی را صاحب شدن، ترکه، باقی گذاشتن مالی پس از مرگ خود، خواه با وصیت نامه باشد یا بدون آن، حقوقی که شخص به سبب مرگ افراد، مستحق می گردد.» در قانون مدنى ایران نیز مانند اغلب قوانین دنیا، ارث تعریف نشده؛ با این حال، در ماده 140 قانون یاد شده، ارث را از اسباب تملک شناخته شده است و در تعریف آن آمده است:«انتقال قهرى دارایى و ترکه متوفى به ورثه او. منظور از دارایى، حقوق مالى متوفى است که هنگام فوت، دارا بوده است.»

طبقات وراث و سهم آنها

وراث طبقه اول	میزان سهم آنها	توضیحات
پدر یا  مادر یا اولاد	تمام اموال به او می رسد	در صورتی تمامی اموال به هر کدام از آنها میرسد که این افراد تنها وراث شخص متوفی باشند
پدر و مادر	سهم بیشتر در خصوص مادر یک سوم سهم  پدر الباقی اموال ———————————– سهم کمتر در خصوص مادر یک ششم سهم پدر الباقی اموال	درصورتی که از طبقه اول ارث تنها پدرومادرباشد یعنی شخص متوفی اولاد یااولاداولاد نداشته باشد. سهم مادر وقتی بیشتر محسوب می شود که شخص متوفی دو برادر یا 1 برادر با 2 خواهر یا 4 خواهر ابوینی یا ابی نداشته باشد و جزو موانع ارث نباشند مگر به سبب قتل
چند پسر یا چند دختر	بین آنها به صورت مساوی تقسیم می شود	اگر از شخص متوفی،تنها اولاد او مانده باشند
پسر و دختر	سهم پسر 2 برابر سهم دختر است	فرض کنید که ورثه میت 2 پسر و3 دختر باشند اموال به صورت 7 سهم شده که به هر یک از دختران یک هفتم می رسد
اولاد اولاد(نوه)	اگر شخص متوفی اولاد نداشته باشد اولاد اولاد قائم مقام اولاد متوفی قرار می گیرد و تقسیم ارث بین اولاد اولاد بر حسب نسل به عمل می آید	هرنسل سهم کسی را می برد که به توسط او به میت می رسد فرض کنید شخصی فوت کرده و 2 اولاد از پسرش و 3 اولاد از دخترش باشد اولاد آن پسر 2 برابر اولاد آن دختر می برند
پدر ، مادر و یک دختر	سهم پدر : یک ششم سهم مادر: یک ششم سهم دختر: سه ششم اگر ملاحظه کنید یک ششم اموال باقی می ماند در خصوص تقسیم این یک ششم به طریق ذیل تقسیم می گردد  (یک ششم باقی مانده به پنج سهم شده و هر کدام از پدر و مادر یک سهم می برند و سه سهم به دختر می رسد)
پدر یا مادر با یک دختر	سهم پدر یا مادر:یک ششم سهم دختر: سه ششم   اگر ملاحظه کنید دو ششم اموال باقی می ماند که به طریق ذیل تقسیم می شود( دو ششم اموال باقی مانده به چهار سهم شده و به دختر سه سهم و پدر یا مادر یک سهم داده می شود)
پدر،مادر با چند دختر	سهم پدر: یک ششم سهم مادر:یک ششم سهم دختران:چهارششم
پدر یا مادر با چند دختر	سهم پدر یا مادر: یک ششم سهم دختران: چهار ششم   اگر ملاحظه کنید یک ششم اموال باقی می ماند که به طریق ذیل تقسیم می شود (یک ششم باقی مانده به پنج سهم شده که یک سهم به پدر یا مادر داده می شود و چهار سهم به دختران داده می شود)
پدر و مادر با یک پسر	سهم پدر: یک ششم سهم مادر: یک ششم   الباقی اموال به پسر می رسد	اگردراین فرض چند پسر باشد سهم پدر و مادر همان هست وفقط الباقی اموال به صورت مساوی بین پسران تقسیم می شود
پدر یا مادر با یک پسر	سهم پدر یا مادر: یک ششم   الباقی اموال به پسر می رسد	اگردراین فرض چند پسر باشد سهم پدر یا مادر همان هست وفقط الباقی اموال به صورت مساوی بین پسران تقسیم می شود
پدر و مادر با پسر و دختر	سهم پدر: یک ششم سهم مادر: یک ششم الباقی اموال به این صورت تقسیم می شود (پسر دو برابر دختر)
پدریا مادر با پسر و دختر	سهم پدر یا مادر: یک ششم الباقی اموال به این صورت تقسیم می شود (پسر دو برابر دختر)

در صورتی که هیچ یک از وراث طبقه اول موجود نباشند اموال شخص متوفی بین وراث طبقه دوم تقسیم می شود.

وراث طبقه دوم	میزان سهم آنها	توضیحات
پدر بزرگ یا مادر بزرگ یا برادر یا خواهر	تمام اموال به او می رسد	منظور این است که تنها یکی از آنها باشد البته اگر متوفی تنها چند برادر یا خواهر داشته باشد فرقی نمی کند که(پدر و مادری یا پدری یا مادری) باشند و تمامی اموال به آنها می رسد و بین آنها به صورت مساوی تقسیم می شود
پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری	پدر بزرگ دو برابر مادر بزرگ ارث می برد	در صورتی که تنها وراث باشند اموال اینگونه تقسیم می شود
پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری	بین پدربزرگ و مادربزرگ مادری به صورت مساوی تقسیم می شود	در صورتی که تنها وراث باشند اموال اینگونه تقسیم می شود
پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری به همراه پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری	سهم پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری: دو سوم سهم پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری: یک سوم	به پدربزرگ و مادربزرگ پدری که دو سوم می رسید بین خودشون پدر بزرگ دو برابر مادر بزرگ سهم دارد ولی یک سوم پدربزرگ و مادربزرگ مادری به صورت مساوی تقسیم می شود
برادر و خواهر ابوینی (پدر و مادری)	پسر دو برابر دختر می برد
برادر و خواهر ابی (پدری)	پسر دو برابر دختر می برد
برادر و خواهر امی (مادری)	بین آنها به صورت مساوی تقسیم می شود

برادر و خواهر ابوینی با ابی	همه اموال به برادر و خواهر ابوینی(پدر و مادری) می رسد و برادر و خواهر پدری از ارث محروم هستند	منظور این است که شخص متوفی برادر خواهری دارد که از یک پدر و مادر هستند و هم برادر خواهری دارد که تنها نسب از طرف پدر است که دراینجا تنها برادر خواهری ارث می برند که از یک پدر و مادر باشند
برادر و خواهر ابوینی(پدر و مادری)  یا ابی(پدری) با یک برادر یا خواهر امی (مادری)	به برادر یا خواهر مادری یک ششم داده می شود والباقی اموال به برادر و خواهر ابوینی یا ابی می رسد
برادر و خواهر ابوینی(پدر و مادری)  یا ابی(پدری) با چند برادر و خواهر امی (مادری)	به چند برادر و خواهر مادری یک سوم اموال داده می شود به برادر و خواهر ابوینی(پدر و مادری) و ابی (پدری) دو سوم
پدر بزرگ و مادربزرگ پدری و برادر و خواهر ابوینی(پدر و مادری)  یا ابی(پدری)	پسر دوبرابر دختر ارث می برد	یعنی پدربزرگ دو برابرمادر بزرگ وبرادر دو برابر خواهر ارث می برد. اگربرادروخواهرهم یکی باشد اموال شش سهم می شود و به پدربزرگ و برادر هر کدام دو ششم وبه مادربزرگ و خواهر یک ششم داده می شود
پدربزرگ ومادربزرگ مادری و برادر و خواهر مادری	بین همه به صورت مساوی تقسیم میشه
پدربزرگ ومادربزرگ و برادر وخواهر ابوینی(پدر و مادری)  یا ابی(پدری) و امی (مادری)	دو سوم اموال به وراثی می رسد که از طرف پدر قرابت دارند که سهم پسر دو برابر سهم دختر است اگر بستگان مادری بیش از یک نفر باشد. یک سوم به وراثی می رسد که از طرف مادر قرابت دارند و بین خود به صورت مساوی تقسیم می شود. اگر بستگان مادری بیشتر از یک نفر نباشد (یک برادر یا یک خواهر) فقط یک ششم به او تعلق می گیرد
اولاد برادر و خواهر	اگر شخصی فوت کند و برادر زاده و خواهر زاده داشته باشد در صورت نبودن برادر و خواهر شخص متوفی اولاد آنها به قائم مقامی آنها ارث می برند	بر حسب نسل، آنها ارث می برند

در صورتی که هیچ یک از وراث طبقه دوم موجود نباشند اموال شخص متوفی بین وراث طبقه سوم تقسیم می شود.

وراث طبقه سوم	میزان سهم آنها	توضیحات
عمو یا عمه یا دایی یا خاله	تمام اموال را می برند	اگر هر کدام به تنهایی باشند
عمو و عمه ابوینی یا ابی یا امی	درخصوص عمو و عمه ابوینی یا ابی عمو دو برابر عمه ارث می برد   درخصوص عمو و عمه مادری اموال بین آنها به صورت مساوی تقسیم میشه
عمو یا عمه ابوینی یا ابی با امی	اگر عمو یا عمه مادری تنها باشند یک ششم ارث می برند اگر چند نفر باشند یک سوم ارث می برند که به صورت مساوی بین آنها تقسیم می شود   الباقی اموال به عمو و عمه ابوینی یا ابی می رسد که عمو دو برابر عمه ارث می برد
دایی و خاله ابوینی یا ابی یا امی	اموال بین آنها به صورت مساوی تقسیم میشه
دایی و خاله ابوینی یا ابی با امی	اگر دایی یا خاله مادری یکی باشد یک ششم به او ارث می رسد و پنج ششم دیگر اموال به به دایی و خاله ابوینی یا پدری می رسدکه به صورت مساوی بین آنها تقسیم می شود اگر چندتا دایی و خاله مادری باشد یک سوم به آنها می رسد و دو سوم دیگر به دایی و خاله ابوینی یا ابی که همه آنها به صورت مساوی تقسیم می شود
عمو وعمه و خاله و دایی	یک سوم به دایی و خاله می رسد دو سوم به عمو و عمه می رسد	اگر بین دایی ها و خاله ها (دایی و خاله مادری باشد. اگر تنها بود یک ششم از یک سوم رو به او می دهیم و اگر چندنفر بودن یک سوم از یک سوم رو به او می دهیم) و الباقی بین همه به صورت مساوی تقسیم میشه   اگر بین عموها و عمه ها(عمو و عمه مادری باشد اگر تنها باشد یک ششم از دو سوم رو به او می دهیم و اگر چند نفر بودن یک سوم از دو سوم رو به آنها می دهیم که به صورت مساوی بین آنها تقسیم می شود) الباقی اموال بین عمو و عمه ابوینی و ابی تقسیم می شود که سهم عمو دو برابر سهم عمه است

ارث زوجین

هریک از زوجین که بمیرند دیگری از او ارث می برد. شرایط ارث بردن زوجین عبارت است از: نکاح بین زوجین دائم باشد و فوت در مدت زوجیت واقع شود.

به موجب قانون مدنی ماده ۹۴۰ (زوجین که زوجیت آنها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشد از یکدیگر ارث می برند) .

ماده مزبور شرط ارث بردن زوجین را نکاح دائم قرار داده است بنابراین چنانکه نکاح موقت باشد هیچ یک از زوج و زوجه از یکدیگر ارث نمی برند . به دستور ماده ۸۶۴ ق.م :(از جمله اشخاصی که به موجب سبب، ارث می برند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد ). سبب نوعی خویشاوندی است که در اثر عقد ناکح بین زن و مرد به وجود می آید.

چنانکه ماده تصریح می نماید باید فوت در زمان زوجیت واقع شود تا هر یک از زوجه از دیگری ارث ببرد بنابراین چنانچه یکی از زوجین پس از تحقق طلاق فوت کند دیگری از او ارث نمی برد . نظر به اطلاق ماده در این امر فرقی نمی نماید که طلاق قبل از نزدیکی باشد ویا بعد از آن واقع شود. قاعده بالا به دو استثنا برخورد کرده است:

۱. فوت در مدت عده رجعی واقع شود ۲. طلاق درمدت مرض موت

که به موجب ماده ۹۴۳ ق.م( اگر شوهر زن خود را به طلاق رجعی مطلقه کند هر یک از آنها که قبل از انقضای عده بمیرد دیگری از او ارث می برد لیکن اگر فوت یکی از آنها بعد از انقضای عده بوده و یا طلاق بائن باشد از یکدیگر ارث نمی برد) و در خصوص مورد ۲ قانون مدنی در ماده ۹۴۴ مقرر می دارد که ( اگر شوهر در حال مرض زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد، زوجه از او ارث می برد اگر چه طلاق بائن باشد مشروط بر اینکه زن شوهر نکرده باشد). فلسفه حکم مزبور آن است که شوهر در اواخر عمرش ، گاه زن خود را طلاق می دهد تا او را از ارث محروم نماید و ترکه به ورثه دیگر برسد و چون این امر اجحاف بر زن می باشد لذا قانون از حیله زوج جلوگیری کرده و به زن مطلقه در صورتی که شرایط زیر موجود باشد حق بردن ارث داده است:

1.در صورتی که شوهر از بیماری ای که زن خود را در آن طلاق داده بمیرد .

۲.در صورتی که شوهر در یک سال از تاریخ وقوع طلاق بمیرد .

3.در صورتی که زن مطلقه پس از انقضای عده شوهر دیگری اختیار نکرده باشد

ارث بردن زوجین از یکدیگر متفاوت می باشد و با شرایط متساوی نصیب زوج از ترکه زوجه دو برابر نصیب زوجه از ترکه زوج است. مبنای اختلاف مزبور برتری مرد بر زن می باشد که در بسیاری از موارد ارث رعایت شده است. به دستور ماده ۹۱۴ قانون مدنی: ( ارث بردن زوج و زوجه از اموال یکدیگر به طوری است که در مواد ۹۱۳، ۹۲۷ و ۹۳۸ ذکر شده است.)

ارث بردن هر یک از زوجین چنانکه مواد بالا متذکر است به شرح زیر می باشد:

۱. ارث بردن زوجین با بودن اقربای نسبی(خویشاوندان خونی)  برای متوفی

۲. ارث بردن زوجین درصورت نبودن اقربای نسبی(خویشاوندان خونی)  برای متوفی

ارث بردن زوجین با بودن اقربای نسبی برای متوفی

منظور از ارث بردن زوجین با بودن اقربای نسبی(خویشاوندان خونی)  برای متوفی این است که زوجین با هر یک از طبقات سه گانه که موجود باشند در ترکه شریک خواهند بود. به موجب قانون مدنی در ماده ۸۶۲: اشخاصی که به موجب نسب ارث می برند سه طبقه اند:

۱. پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد.

۲. اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها.

۳. اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها.

ارث زوجین در صورت نبودن اقربای نسبی برای متوفی

در صورتی که یکی از زوجین بمیرد و وراث نسبی(خویشاوندان خونی)  نداشته باشد و کسی  به جز زوجین باقی نمانده باشد. سهم آنها از ارث به طرق ذیل خواهد بود:

ارث زوج

هرگاه زوجه بمیرد و اقربای نسبی (خویشاوندان خونی) از خود باقی نگذارد، تمامی ترکه به زوج می رسد که به اصطلاح حقوقی زوج نصف ترکه را(به فرض) و نصف دیگر را (به رد) می برد.

ارث زوجه

در صورتی که زوج بمیرد و اقربای نسبی(خویشاوندان خونی)  از خود باقی نگذارد زوجه فقط ربع (یک چهارم) از ترکه را که نصیب معینه او است (به فرض) می برد و بقیه مانند ترکه بلاوراث به خزانه دولت داده می شود. ماده ۹۴۹ قانون مدنی می گوید:( در صورت نبودن هیچ وارث دیگر به غیر از زوج یا زوجه شوهر تمام ترکه زن متوفا خود را میبرد لیکن زن فقط نصیب خود را و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهد بود.)

ارث مرد بدون فرزند

در صورتی که زوجه بمیرد و اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد زوج ربع(یک چهارم) از ترکه  زوجه را خواهد برد( خواه اولاد زوجه از زوج مزبور باشد یا از مرد دیگری) چنانچه زوجه اولاد یا اولاد اولاد نداشته باشد زوج نصف (یک دوم) از ترکه را خواهد برد

ارث زن بدون فرزند

در صورتی که زوج بمیرد و اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد زوجه ثمن (یک هشتم )از ترکه  زوج را خواهد برد( خواه اولاد زوج از زوجه مزبور باشد یا از زن دیگری) چنانچه زوج اولاد یا اولاد اولاد نداشته باشد زوجه ربع از ترکه را خواهد برد. منظور از اولاد داشتن متوفی در موارد بالا اولادی است که از نکاح یا از شبهه متولد شده باشد والا چنانچه از زنا متولد شده باشد مانند آن است که متوفی اولاد ندارد زیرا تقلیل یافتن نصیب هر یک از زوجین درصورت بودن اولاد از نظر وراثت او از متوفی است و هرگاه متولد از زنا باشد ارث نمی برد و از این حیث مانند غیر موجود می باشد.

ارث زوجات متعدد

به دستور ماده ۹۴۲ قانون مدنی :در صورت تعدد زوجات ربع (یک چهارم)یا ثمن(یک هشتم) ترکه که تعلق به زوجه دارد بین همه آنان بالسویه(به صورت مساوی) تقسیم میشود. مثلا هرگاه شوهری بمیرد و در زمان فوت چهار زن دائم داشته باشد ربع ترکه در صورتی که متوفی اولاد نداشته باشد و ثمن از آن هرگاه اولاد داشته باشد بین آنها به طور متساوی تقسیم می گردد. گاه ممکن است بیش از چهار زن در ربع(یک چهارم) یا ثمن(یک هشتم) مزبور شریک شوند و آن در موردی پیش می آید که مرد چهار زن دائم داشته است.

ارث فرزند فوت شده قبل از مادر

همان طور که در مباحث پیشین به طبقات ارث اشاره کردیم؛ ورثه طبقه اولی بر دو دسته اند :۱. پدر و مادر ۲. اولاد و اولاد اولاد

دسته اول که پدر و مادر هستن، آنان دارای درجات نمی باشند ولی دسته دوم که اولاد و اولاد اولاد هستن تمامی افراد در یک ردیف نیستند. بلکه دارای درجاتی می باشند، بدین ترتیب اولاد بلافصل(اولاد شخص متوفی) در درجه اول و اولاد اولاد (نوه) در درجه دوم و اولاد نوه (نبیره) در درجه سوم و اولاد نبیره در درجه چهارم قرار دارند. هر درجه مقدم، درجه موخر را از ارث محروم می نماید و حاجت او است. ماده ۸۸۹ مقرر می دارد:( در بین وراث طبقه اولی اگر برای میت اولادی نباشد اولاد اولاد او هر قدر که پایین بروند قائم مقام پدر یا مادر خود بوده و با هریک از ابوین متوفی که زنده باشد ارث می برند ولی در بین اولاد، اقرب به میت، ابعد را از ارث محروم می نماید).

در خصوص این عنوان چند فرض را متصور شوید:

فرض اول اینکه فرزندی قبل از مادرش بمیرد و او تک فرزند بوده و دارای اولاد بوده.یعنی از شخص متوفی فرزندی به یادگار مانده است. در این فرض اولاد آن فرزند در صورت فوت مادربزرگشان به قائم مقامی پدر یا مادرشان ارث می برند.

فرض دوم فرزندی قبل از مادرش بمیرد و تک فرزند نبوده و دارای خواهر یا برادرانی باشد که در زمان فوت مادرشان در قید حیات باشند در این صورت تنها کسایی از مادر ارث می ببرد که در زمان فوت مادر در قید حیات باشند. پس در نهایت آن فرزند که قبل از مادر فوت کرده سهمی بهش تعلق نمیگیرد که بخواهد به اولادش برسد.

_{ارث مادر از فرزند فوت شده}

در خصوص سهم مادراز فرزندش باید متذکر شوم که مادر دارای دو نصیب است: نصیب بالا(سهم بیشتر) و نصیب پائین(سهم کمتر)

الف. نصیب بالا(اعلی) . در صورتی که متوفی اولاد یا اولاد اولادی از خود باقی نگذارد، مادر یک ثلث(یک سوم) از ترکه را می برد. یک ثلث (یک سوم) برای مادر نصیب بالا( اعلی) می باشد.

ب. نصیب پایین(ادنی) . در صورتی که متوفی بمیرد و ۱. اولاد یا اولاد اولاد از خود باقی بگذارد، ۲. برای متوفی لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشد البته (برادر و خواهر متوفی ابوینی یا ابی باشند و الا برادر و خواهر امّی حاجب از مادر نمی شوند و نصیب بالا برای مادر لحاظ می شود) ۳. پدر آنها زنده باشد. در این صورت مادر یک سدس(یک ششم) از ترکه را می برد و بقیه ترکه به پدر می رسد والا هرگاه پدر مرده باشد تمامی ترکه به مادر می رسد و همچنین باید پدر از ارث میت در اثر وجود یکی از موانع محروم نباشد زیرا پدر ممنوع بودنش از ارث در حکم معدوم می باشد و تمامی ترکه به مادر می رسد 4. از ارث ممنوع نباشند مگر به سبب قتل یعنی برادر و خواهر میت در صورتی می توانند حاجب(حاجب در اصطلاح حقوقی حالت وراثی است که به واسطه بودن وراث دیگر از بردن ارث کلا یا جزئا محروم می شود. کسی را که مانع ارث می گردد حاجب نامند) قرار گیرند که خود ممنوع از ارث نباشند مگر به سبب قتل باشد. ،بنابراین در صورت وجود این شرایط مادر نصیب بالای خود یعنی یک سوم را نمی برد  و نصیب پایین (ادنی) یعنی یک ششم به او داده می شود.

ارث زن از زمین کشاورزی

زن به استناد ماده ۹۴۶ قانون مدنی فقط از اموال منقول (هر چیزی که از شوهر باقی مانده بود) ارث میبرد و در خصوص اموال غیرمنقول (ساختمان و زمین) سهمی به او نمی رسید و فقط از قیمت آن سهم می برد. ماده ۹۴۷ قانون مدنی مقرر می دارد:(زوجه از قیمت ابنیه و اشجار ارث می برد و نه از عین آن ها…) و این قول مزبور مشهور نزد فقهای امامیه می باشد. بنابراین قول، زوجه نسبت به عین ابنیه و اشجار حقی ندارد و به فوت زوج به مقدار قسمت سهم الارث خود( یک چهارم یا یک هشتم) از ابنیه و اشجار از ورثه طلبکار می گردد و عین سهم الارث زوجه از ( یک چهارم یا یک هشتم) ابنیه و اشجار مورد وثیقه طلب او است بدین جهت هرگاه ورثه متوفی قیمت آنها را به زوجه ندهند او می تواند ورثه را اجبار به فروش مورد وثیقه خود از ابنیه و اشجار بنماید و از ثمن آن، طلب خود را استیفا کند.

ماده ۹۴۸ قانون مدنی می گوید:(هرگاه در مورد ماده قبل ورثه از ادای قیمت ابنیه و اشجار امتناع کند زن می تواند حق خود را از عین آنها استیفا نماید). منظور ماده از عبارت (زن می تواند حق خود را از عین استیفا نماید ) آن است که زن بتواند ورثه را اجبار به فروش عین نصیب خود بنماید نه آنکه او بتواند عین نصیب خود را در مقابل آنچه از این بابت طلبکار است تملک نماید.

البته نباید تصور شود که وراث ملزم به پرداخت قیمت زمین کشاورزی به زن می شوند بلکه دادگاه با طی نمودن تشریفات فروش ماترک متوفی، اقدام به فروش زمین کشاورزی نموده و قیمت آن به زن پرداخت می شود که این سهم الارث از قیمت زمین کشاورزی می تواند یک چهارم باشد (در صورتی که متوفی اولادی نداشته باشد) و یا می تواند یک هشتم (در صورتی که متوفی اولاد داشته باشد) باشد.

قانون جدید ارث دختر و پسر از مادر

اگر مادری فوت کند و غیر از فرزندان، وراث دیگری در طبقه اول ارث نداشته باشد، چنانچه همه دختر باشند و یا همه پسر باشند، تمام اموال بین آنها به طور مساوی تقسیم میگردد و اگر دختر و پسر با هم باشند اموال طوری تقسیم می شود که سهم هر پسر ۲ برابر هر دختر باشد و در این حکم فرقی نمی کند که مورث متوفی مادر یا پدر باشد. حضرت امام (ره) در تحریرالوسیله می فرماید ( … اگر پسرها و دخترها با هم باشند ارثیه مال همه آنها است که برای پسر ۲ برابر سهم دختر می باشد.) یک باور غلط درمیان مردم وجود دارد؛ دراین خصوص که طلاهای مادر چون جزو اموال زینتی زنانه می باشد باید در میان دختران آن تقسیم شود. ولی در حقیقت در صورت وجود پسر، او هم در طلاهای مادر سهم دارد و۲ برابر سهم دختر می برد.

_{علت تفاوت سهم ارث بین زن و مرد}

اسلام احکام ارث را بر اساس عامل جنسیت (مرد یا زن بودن) وضع نکرده است؛ بلکه براساس مسؤولیت مالى وموقعیتى که آن دو در خانواده دارند و به ملاحظه مسؤولیتها وتکالیفى که برعهده آنها نهاده شده است، قرارداده است.بنابراین، سهم الارث متفاوت، با دیدگاه کلى اسلام نسبت به خانواده و تقسیم وظایف و مسؤولیتها، سازگار وعادلانه است. در این بخش از بحث، به مهمترین اشکالهایى که درخصوص تفاوت ارث زن و مرد به فقه پویاى اسلام شده است، اشاره مى‏کنیم:

آیه شریفه «للذکر مثل حظ الانثیین» کاشف از نگاه مردانه شریعت اسلام، به نظام ارث است و حکایت ازآن دارد که در اسلام، شخصیت زن، نصف شخصیت مرد به حساب مى‏آید.

این اشکال اختصاصى به دگراندیشان کنونى ندارد بلکه از جانب بعضى از طبیعى مسلکان صدر اسلام نیز مطرح شده است. در جواب مى‏گوییم: آنچه از روح اسلام و مطالعه در ابواب مختلف آن به دست مى‏آید این است که هرگونه تبعیض و امتیازات نابجا از نظر اسلام، محکوم است و شریعت اسلام شدیدا با آن مخالف است و هرگاه در بعضى از موارد، نشانه‏هایى از برترى بعضى افراد، بر بعضى دیگر، مشاهده گردید، نشانه ترجیح داشتن در انسانیت و حقوق انسانى نیست؛ بلکه باید دید که کدام یک از عوامل اقتصادى، اجتماعى، اخلاقى، روحى و… در آن موارد وجود داشته که باعث آن نوع اختلافها و امتیازها شده است. به عبارت دیگر، در پاره‏اى موارد که به ظاهر آثار اختلاف و تبعیض میان افراد به چشم مى‏خورد، هرگاه به طور دقیق و همه جانبه در اطراف آن بررسى کنیم، روشن خواهد شد که نه تنها آن امتیازها عمیق و ریشه‏دار نیست، بلکه به یک معنا نمى‏توان آن را اختلاف و تفاوت دانست.

کمتر بودن سهم الارث زن در برخى موارد، دلیل بر این نیست که اسلام، ارزش و شخصیت زن را نادیده گرفته است؛ بلکه صرفا به سبب عوامل اقتصادى و اجتماعى است. با توجه به نکات زیر که زیربناى فلسفه تفاوت میراث زن و مرد است، حقیقت این امر روشن خواهد شد:

1ـ اندیشمندان علم اقتصاد معتقدند که براى به وجود آوردن یک اجتماع به تمام معنا سالم و شایسته که از هرگونه افراط و تفریط و سرکشى و طغیان به دور باشد، رعایت مسائلى لازم است که اجراى‏اصل «هر کس به مقدار نیازمندى و حاجتش» در مرحله نخستین آنهاست.

2ـ حکمت تفاوت میراث زن و مرد به وسیله حضرات معصومین: بیان شده است و این انتقاد سابقه دیرینه دارد و دانشمندان مسلمان بارها به آن اشاره کرده‏اند. در نظام حقوقى اسلام به دلیل مسؤولیتهاى اقتصادى و اجتماعى که برعهده مرد نهاده شده است، از قبیل نفقه زن و فرزند، بذل مهر و صداق، هزینه زندگى زن هنگامى که در عده به سر مى‏برد، شرکت در جهاد و هزینه سفر و سپردن نفقه خانواده در آن ایام به زن و فرزند، پرداخت دیه در بعضى از جنایات اشتباهى خویشاوندان (به عنوان عاقله)، پرداخت مخارج سایر نزدیکان تهیدست (مانند پدر و مادر و خواهر و…)، در پاره‏اى موارد براى مرد، سهم دو برابر در نظر گرفته شده است؛ حتى اگر این سهم با مسؤولیتها سنجیده شود، این مرد است که سهم الارثش به نصف نصیب زن مى‏رسد و این مرد است که فریادش باید بلند شود.

3ـ قوانین ارث در نظام حقوقى اسلام، بر اساس موقعیت اجتماعى و به حکم وضع طبیعى‏ که هر کدام از زن و مرد دارند، تنظیم شده است و ملاک، تنها زن یا مرد بودن نیست و این گمان که همیشه زن صرفا به دلیل جنسیت، نصف مرد ارث مى‏برد، ناشى از بى‏دقتى و عدم مطالعه و تحقیق، در احکام ارث در اسلام است؛ زیرا گاهى سهم الارث آن دو مساوى است؛ مانند سهم الارث پدر و مادر وقتى که با فرزند متوفى همراه شوند که پدر و مادر یکسان ارث مى‏برند و یا متوفى، تنها منسوبین به مادر داشته باشد؛ علاوه بر این، در بعضى موارد سهم زن بیش از مرد است؛ مانند: صورتى که وارث متوفى منحصر به پدر و مادر و شوهر باشد که مادر یک سوم و پدر یک ششم ترکه را به ارث مى‏برد و یا موردى که همسر با چند برادر و خواهر همراه شود.

4ـ احکام ارث به لحاظ مصالح اجتماعى، وضع شده و در مواردى که مصلحت اقتضا نماید یا خود شخص تمایل داشته باشد که ورثه‏اش به یک اندازه از اموال او بهره برند، مى‏تواند از حق وصیت خود براى تقسیم سهام و برابرى آن استفاده نماید.

5ـ دین مبین اسلام در تمام مواردى که شخصیت انسانى، ملاک قانونگذارى است، حقوق کاملاً یکسانى براى زن و مرد وضع کرده است؛ همچون: آزادى در ایمان، ثواب و عقاب، تعلیم و تربیت، شغل، ازدواج و…یگانه ملاک برترى در این شریعت، کرامتى است که با تقوى به دست مى‏آید؛ نه با اموال و دارایى. اگر مرد تقواى بیشترى داشته باشد، از زن برتر است واگر زن با تقواتر باشد، او برتر است. سهم الارث، ارزش و فضیلت نیست؛ بلکه مسؤولیت‏آور است و نمى‏تواند بیانگر شخصیت زن از دیدگاه اسلام باشد.

نتیجه توضیحات ارائه شده این است که چون مخارج و احتیاجات مالى مرد بیشتر از زن است (زنان در مقابل درآمدى که دارند، مخارجشان بسیار کمتر است.) اسلام سهم الارث مرد را بیشتر از زن قرار داده تا طبق اصل تقسیم مال بر اساس حاجت (هر کس به مقدار نیازمندى و حاجتش)، تعادلى میان درآمد و مخارج آنها برقرار گردد.

منابع

امامی.سید حسن. حقوق مدنی.جلد سوم.انتشارات اسلامیه.سال 91

قانون مدنی مصوب 1307 با اصلاحات و ضمایم

مقاله .فلسفه تفاوت ارث زن و مرد در اسلام. عسگری. اسلامپور.کریمی. رواق اندیشه .1383.شماره 35

نویسنده: سیاوش شاه محمدی، کارشناس حقوق، وکیل دادگستری

قبل از ورود به هر دعوای حقوقی حتما با وکیل متخصص مشورت کنید و بدون ارزیابی ادله و مدارک وارد دعوا نشوید. موضوعات حقوقی بسیار تخصصی و پیچیده است و یک اشتباه کوچک می تواند خسارت های زیادی را متوجه شما کند.

مؤسسه حقوقی زعفری متشکل از مجموعه ای از وکلای حرفه ای دادگستری آماده ارائه مشاوره بیشتر درباره این موضوع به شما است.